Page 59 - EXPLOTACIÓN SUSTENTABLE DE LAS ABEJAS SIN AGUIJÓN
P. 59
TYEjCHI’bAL diREcción gEnERal dE invEstigación Y posgRado
Libro Digital Universitario 2014 59
Ili juñ tsa’ ts’ijbuñtyi cha’añ pEjtyElElob yu-
jilobä kaxlañtyañ, pe tsa’ ña’tyäñtyi cha’añ
mi itsijbuñtel tyi lakty’añ ch’ol, cha’añ lakpiä- Weñ ik’ty’ulañbä iya’lel. Ili juñ ts’ijbubil
lob ila tyi laklumal yomobä ikäñtyañob ibäl cha’añ lakpiälob wolibä ip’olob cha’b,
matye’el bajche’ tye’eltyak. Ujty mi ik’extyiyel yik’oty ja’el pejtyelel lakpiälob x-etye-
tyi junp’ej ty’añ ik’aba’ ili juñ (“Altos”) bajche’ lob tyi matye’el, xk’eljuñob, xpäsjuñob,
tsa’ixbä ñaxañ melji juñ “Mu´bä ipäsbeño- xkäñtyamaty’elob, pejtyelel lumal cha’añ
ñla bajche´ mi ipojl-isäñtyel matye´cha´b yomobä ikäñob bajche’ mi ip’ojl-isäñtyel
tyi laklumal chiapas”, ila tyi tsijib juñ mi isu- cha’b. Ili juñ weñ tsikil mi isu’beñoñla ba-
jbel yambä bolonchajp chäñil cha’b machbä jche’ mi iyuts-isäñtyel matye’cha’b machbä
yujilik k’ux ya’bä mi ityajtyäl tyi lumaläl Al- añik iyaty, bajche’ mi ilok’säñtyel tyi iyotyo-
tos de Chiapas, che’ bajche’ tyi Ocosingo ty (tyi imaläl tye’) cha’añ mi iñusäñtyel tyi
yik’oty tyi Yajalón, mi ik’extyiyel ja’el bakibä melelbä woxtye’, jiñäch ili ñaxañbä e’tyel
chäñil cha’b weñatyax tyi käñtyäñtyel yik’oty mi imejlel cha’añ mi ip’ojl-isäñtyel. Bajche’
ichoñol jiñi ya’lel cha’b. Mi ipäspeñoñla ili p’ojl-isäñtyel matye’cha’b tyi ichajp tyi
bajche’ mi ikäñtyäñtyel yik’oty ikosäñtyel ichajp mi kajel ipäs majlel ila tyi juñ, cha’añ
matye’cha’b machbä añ yaty, cha’añ ma’añ weñ sumuk yik’oty p’ätyäl mi lok’el iya’lel
mi jilel ili cha’b muk’bä ip’ojl-isañ matye’el matye’cha’b, cha’añ ili e’tyel mi imejlel
ila tyi lumal. Bajche’ jiñi cha’b wolixbä lajmel ik’äñob pejtyelel lakpiälob, ili matye’cha’b
ik’aba’ tyi kaxlañty’añ jiñäch Melipona bee- mi imejlel tyi chumtyäl otyoty bajche’ tyi
cheii yik’oty M. solani (Chäjk’ox ik’aba’ tyi paty otyoty, ba’añ päk’äbäl, jiñche’ mach
lakty’añ), yik’otytyak yambä muk’bä ikotyañ weñ joñtyolik ili matye’cha’b. Che’ läk’äl tyi
ibäl matye’el mi weñ mäjñel iyaj’lel cha’b ji- paty otyoty mi ikosäñtyel ili matye’cha’b li
ñche’ weñ säk yik’oty ka’bäl iweñlel iya’lel, xp’ol cha’b weñ mi kajel ikäñtyañ iye’tyel
che’ bajche’ jiñi ik’aba’ tyi kaxlañty’añ Scap- yik’oty weñbä yajlel cha’b mi kajel ip’ojl-
totrigona mexicana, S. pectoralis, Tetragonis-
ca angustula, Tetragona mayarum, Trigona
(Frieseomelitta) nigra nigra.
Universidad Autónoma de Chiapas
