Page 62 - EXPLOTACIÓN SUSTENTABLE DE LAS ABEJAS SIN AGUIJÓN

diREcción gEnERal dE invEstigación Y posgRado (7,11,12,16). Wäle li chäjk’ox maix mi weñ
62 Libro Digital Universitario 2014
tyajtyäl tyi läk’äl, ka’bäl maxki mi ichukob pe

mach weñik mi ikäñtyañob. Wäle yomobä

ichukob ili cha’b ñajtyix mi iyotsañob majlel
tyi Seis de Enero, tyi Municipio Autóno-
ibä tyi matye’el cha’añ mi ityajob (23, 24)
mo Morelia, ya tyi ilumalob lacandon, che’
Yombä läk’äl tyi lumal yik’oty tyi paty
tyi ja’bl 2005 tyi boño pejtyelel ichajp jiñi
otyoty mi p’ol-isäñtyel li matye’cha’b che’
matye’ cha’b, bajche’ chumul, ik’aba’tyak,
bajche’ mi imelob lakñojtye’elob wajali,
ibuk’bal, tyi ipäsä che bajche’ bolomp’ej
cha’añ oñ yik’oty weñ mi iyäk’ ibä pimel,
chajp jiñi cha’b. (Yejtyal 3).
matye’el, iye’tyeläch jiñi matye’ cha’b. Mi
Mi iñajayel lakcha’añ li e’tyel muk’bä
imejlel tyi päk’ol tye’tyak tsajtsajbä iya’lel
imel li matye’cha’b, bajche’ mi tyäk’tyesañ
yik’oty ka’bälbä mi iyäk’ iñich, se’bä mi iko-
bajche’ jiñi kolem tye’eltyak tyi matye’el
lel, bajche’ käkätye’ (Oecopetalum mexica-
(4, 19, 20, 25), yik’oty mi ityäk’tyesañ
num), chäktye’ (Brosimum alicastrum) che’
lakpäk’äbäl, bajche’ kajpe’, oñ mi iyäk’ iwu-
iyoralel ñichejel weñ ka’bäl mi ityempa-
ty che’ mi iyotsäntyel tyi chumtyäl cha’b tyi
ñob-ibä cha’b cha’añ mi its’ubeñob iya’lel
imlil kajpelol.
iñich, yik’oty ili pimel, päk’äbäl mi ime-
Li p’ojl-isäntyel matye’cha’b weñ añ
jlel tyi k’uxtyäl. Yambä bjache’ mi imejlel
ik’äjñibal cha’añ ma’añ mi ijilel yik’oty mi
ip’olbeñtye ibuk’bal ili cha’b jiñäch päk’ol
ikäñtyañ matye’el yik’oty päk’äbäl, mach
yom pimel bajche’ ak’ añbä iñich (Momor-
lajalik bajche’ cha’b joñtyolbä, afrikanabä
dica charantia), ñich tye’ che’bä bajche’
ik’aba’mi laksu’beñ (apis mellifera) ma’añ mi
yalob kampana (Ipomoea triloba), wäyem
iyäk’ tyi tyäk’tyäl lakpäk’äbäl; pe ili chäjk’oxbä
ch’ix (Mimosa pudica), ich (Capsicum an-
ik’aba’, weñ käñäl icha’añ lakñojtye’elob
num), ch’um (Cucurbita pepo) koya’ (Lyco-
che’ añ ik’äjñibal ili matye’ cha’b. Li matye’
persicum esculentum), jiñ abi päk’äbäl baki
cha’b iye’tyel jiñäch mi ip’ojl-isañ majlel
mi ityaj iyuch’ib matye’ cha’b (6, 14). Ila
matye’el, yik’oty wuty tye’ cha’añ xkolelob
tyi juñ mi ipäs tyi ichajp tyi ichajp li ma-

tye’ cha’b añbä ila tyi laklumal (Wechelbä

yejtyal 1), lujump’ej chajp li cha’b weñbä

mi iyäk’ iya’lel y weñ choñbilbä (Wechelbä
Universidad Autónoma de Chiapas