Page 46 - EXPLOTACIÓN SUSTENTABLE DE LAS ABEJAS SIN AGUIJÓN

diREcción gEnERal dE invEstigación Y posgRado sok sit te’etik yu’un ach’ jkoleletik (7, 11, 12,
46 Libro Digital Universitario 2014
16). Yo’tik te chajk’ox sbiile, ma ya xp’olix

ta nopol, te ach’ ya stsak ma ya skanantayi-

kix ta lek. Yo´tik te mach’a ya sk’an ya stsak
k’asesel k’ajk’al (13). Te jkoleletike ya sna-
te yut-k’inal chabe k’ubul ya x-ochix beel ta
beyik sba te yut-k’inal chabe, jich bin ut’il
yolil ja’mal yu’un jich ya staik-a. (23, 24).
ya kiltik te kerem jpas lok’ombail te sbiil
Ay mach’a nopol ta slumal sok ta spat
José Luis , te ja’ slumal ta Seis de Enero,
2
snaj ya sp’oltes te yut-k’inal chabe, te bin ut’il
ta municipio Autónoma Morelia, ta slumalik
ya spasik te namey jmam jme’chuntike, sok
Lacandon, ta yabilal 2005 la slok’tayik spisil
bayalnix sok lek ya sp’oltesik te ja’maletike,
ta schajpalchajp te yut k’inal chabe, bin ut’il
yolil ja’maletik, tey ya yak’ sbaj te yut-k’inal
kuxul, sbiilik, swe’el, la yak’ ta ilel baluneb
chabe, ya spas ta ts’unel te’etik te chi’ik te
ta chajp te chabe (lok’ombail 13).
site sok te bayal ya yak’ sniche, te animal
Ya xch’ay ta ko’tantik te a’tel ya spas
ya x-ch’ije, jich bit’il kakate’ (Oecopetalum
te yut-k’inal chabe, bit’il ya sp’oltes yantik
mexicanum) tsajte’ (Brosimum alicastrum) ta
te’etik (3), sok ya sp’oltes kawal jts’umbaltik,
yorajil ya xnichin bayal ya stsob sbaik yu’un
jich bit’il kapej, uts ya yak’ sit k’alal ya yich’
ya sts’ubeyik ya’lel te sniche, sok te ini te’,
ochtesel ta kolel chab ta yolil kapetal.
ts’unubil yak spas ta we’el. Yan bit’il ya spas
Te sp’oltesel yut-k’inal chab muk’
ta koltesel swe’el te yut-k’inal chabe, ya
sk’oplal ja’ yu’un ma spas ta lajinel sok ya
spas ta ts’unbeyel ch’oxetik te ay mij snich
skanantay yolil ja’mal sok awal ts’unubiletik,
(Momordica charantia) te’ te pajal xnich jich
ma pajaluk sok te bol chabe, te africana
bit’il kampana (Ipomoea triloba), wayel ch’ix
sbiile (Apis mellifera) ma spas ya sp’oltes
(Mimosa pudica), ich (Capsicum anmum),
te awal ts’unubiletike, te chajk’ox sbiile, ya

sna’beyik sba ta lek te jmam jme’chuntik

yu’un te ay stuul te yut k’inal chabe. Te ya’tel

yut-k’inal chab ja’nix ya sp’oltes ja’maletik,

2 Te kerem José Luis, bayalix banti la yak’ ta ilel sbonojibal
bit’il ta IX Congreso de Etnobiologia (ta Oaxaca) sok ta VI
Congreso Mesoamericano de Abejas Nativas sin Aguijón
(ta Guatemala), sok ta Centro Cultural del Carmen ta San
Universidad Autónoma de Chiapas Cristobal de las Casas, Chiapas.